“Erreakzio paradoxikoek (edo albo-efektu paradoxikoek) terapeutika farmakologikoan itxuraz kontraesan bezala ikus daitezkeen ondorio farmakologiko anitzei egiten die erreferentzia. (…) pertsona batek gauean kafe katilu bat edaten duenean eta hartu aurretik zuena baino logura gehiago pairatzen duenean bezalaxe”. (1)
Azken urteetan nire lana mugan egon da ardazturik, bere gaitasun ezinbestez hertsatzailea ulertuz, baina aldi berean kutsatze eremu izateko gaitasuna bilatuz. Paradoxa ezberdinak sortzeko aukera ematen du dualtasun honek. Paradoxa hauek nire errealitatearen pertzepzioa erakarri dute konfinamenduaren garaian; argitasun minimo bat eskaintzen duen edozein irakurketa berrirekin eta nire azkeneko ikerkuntzaren garapena elikatuko duten erreferentziak berriro irakurriz.
Erreferentzia hauek behin eta berriro ekartzeak komunikabideen mantratik at hainbat paradoxa identifikatzea ahalbidetu dit, edozein motatako erreakzio (paradoxiko edo ez) zailki sortuko dituzten paradoxak, bere autoerreferentzian gehiegi sostengatzen den testuinguru artistiko batean.
Jada aurreko lanetan pantaila lehen muga bezala aurkezten nuen. Egunero aurre egiten diogun muga bat, sistemen arteko etengabeko translazioa(2) gertatzen den kontaktu-azalera. Nekez kontziente garen -pantailaren distirarengatik eta ematen dituen aukerengatik itsututa- translazio bat. Interneten erabilera bitartekarien bidez egiteak azpiegitura honen gure ezagutza murrizten du, gure papera interfazean gertatzen den metafora eta indukzio jokoen erabiltzaile otzanetara mugatuz.
Sistemen sistema konplexu bat (Internet), digitalean azpiegituraren mugak disolbatzen direla ematen duen lekua, eta, teorian gutxienez, errealitate ezberdinen arteko mugak iragazkorrago bilakatzen dira. Nahiz eta, egiaz, pantailak zedarririk gabeko espazio baten sarbide mugagabea eskaintzen digun, kontrol eta gordetze zentroak arantzadun alanbrez babestuta daude (1go paradoxa), eta ez hodei birtual zehaztugabe batean flotatzen. Gainera, bere sorkuntzatik interbentzio artistikoek mailakako mugatzea jasan duten espazioa da, aurreko mende amaieratik gaur egun arte. Horregatik abiadura edo gaitasunaren handiagotzeak paraleloki, helburu komertzialen arabera eta kontrol eta behatze estrategien menpe, jolas eremua mugatu eta baldintzatzea ekarri du.
Inposatutako(3) bakardadea aldentzearen irudipena eskaintzen duen sistema bat, mugikorrean ematen den idazketa neurrigabe eta kaskarinaren bitartez, gure nonahiko mugan giltzaperaturik ez gaudela eta beste norbaitek behar edo maite gaituenaren ebidentzia minimoa arakatzen dugu. Aldi berean dispositibo berbera erabiltzen da behaketa sakon bat gauzatzeko nonahiko muga horretatik(4), Big Dataren edo, zuzenean, gure mugikorren geolokalizazio mekanismoen bitartez- ia mugagabea eta beti konektatua dagoena.
Behaketa-kontrol-estatu elkartze sinplistak teknologia berriei lotutako eta ziurtasun nahiz askatasunaren izenean ematen den behaketa enpresa teknologiko handien eskuetan dagoela ia-ia ahaztuarazi digu. Behaketa hau, Big Datarekin uztartuz, iragarpen tresna bilakatzen da; eta iragarpena manipulazio tresna (kontsumo ohituretarako edo hauteskunde irizpideena, adibidez). Alboratu dugu (mendebaldean gutxienez) baimendu dugula teknologia berrien gaineko legislazioa egiteko gaitasuna enpresa teknologikoek beraiek edukitzea. Enpresa hauek, hobeto esanda, ingeniaria legal aldrebesekin mundu globalizatu batean gure estatu-nazio mugatuek ezarritako legeak iruzurtzen dituzten entitate transnazionalak dira.
Gure aisialdira eraman dugu traslazio sistema internazional batean oinarritutako eredu globalizatua. Turismo modu lizun bat sustatzen du, nortasun atzemanezin(5) bat bilatzen duen igarotze-aisialdi ariketa, kontsumo-gizarte garaikideak eskaintzen dituen aukera anitz eta zabalean lausotua. Ia ohizko bilakatu den translazio inkontzienteak etengabe bizitza arriskuan jartzean bilakatzen den existentzia baten errealitate jasanezinetik iheska dabiltzan milaka pertsonekin kontrastatzen du, pribilegiotik sortutako mugak “kosta ahala kosta”(6) pasatu nahi dira, estereotipoetatik sortu eta inposatutako nortasun bat gainditzeko emaitzarik gabeko borroka bat. (4. paradoxa)
Hizkuntzaren bitartez ere inposatzen da ezarritako nortasuna: hizkuntza-nortasun harremana hain da zuzena, migratzailea, errefuxiatua, arrotza baztertzen dugula hizkuntza modu ez zuzenean edo egokian egiteagatik, “bestearen”(7) pertsonifikazioan bilakatuz. Kontzertinak distantzia soziala neurtzea ahalbidetzen duten parametro soziolinguistikoekin indartzen dira. Ingelesak edo erro moduan funtzionatzen duten beste hizkuntza dominante batzuen translazio erabilerekin, muga horiek beraiek gainditzen ditugula ohartzen gara eta aldi berean, metodo arbitrarioekin, itzulgarri izan daitezkeen hizkuntzak aukeratzen dira. (5. paradoxa)
Mugaren inguruko paradoxa adibide ugari azaltzen jarraitu zitekeen. Baina azken finean, arazoa, hazkunde-sistema mota hau mantentzeko ezintasunaz ohartarazten gintuzten ahotsak hamarkadetan zehar entzungor egin eta gero, zeruertza azken muga bezala onartzen hasi den gizarte batean dago. Pasadan mendeko bigarren erdialdean mahai gaineratutako limite hori gainditzearen irudipena ez da beteko, epe bideragarri batean gutxienez.
Zoritxarrez, egungoa bezalako egoera batean, hazkundea berreskuratu behar denaren leloaz baliatzen gara behin eta berriz.
Aldi berean, berpiztu egin da, bakoitzean indar gehiagorekin, burujabetzaren baieztatze bati lotutako nortasun baztertzaile baten nozioa, kolonialismoaren eta bere fundamentu guztien oinordeko dena (-xenofobia-heteropatriarkatua-biopolitika-zientifismoa-). Eta teknologia berriak erabiltzen ditu mugak finkatu eta pribilegioak babesteko. Askatasuna eta ziurtasunaren arteko hautakizuna bakar bezala aurkezten da estatu subiranoen ahalerara bakarrik mugatzen ez den boteretik, eta, aldiz, hauen errekurtso zaharrak erabiltzen dituzte bere pribilejio eta baztertze(8) sistemak sendotzeko.
COVID-19ri lotutako arazoek, modu anker eta bihozgabe batean, erreakzio paradoxikoek egoera birpentsatu eta alternatibak bilatzeko lagundu behar digutela aurkezten dizkigute. Urteetan zehar, komunitatetik kanpo uzten dituzten nortasunak inposatuz, migratzaile eta errefuxiatuei ezarri dizkiegun konfinamendu eta mugiezintasun neurriak gure gain erreproduzitzen ari dira. . Edozein lege edo eskubidetik kanpo mantentzen ditugu/gaituzte; edozein neurri salbuespen-egoera honen bitartez justifikatuz. Orain guri mozten dizkigute eskubideak eta gure mugikorrei lotutako nonahiko mugan baitaratu nahi gaituzte. Eraginkortasun ikaragarriz ezarri daitekeen muga da, gure etxean edo “salbuespen-egoeraren” momentuak eskatzen duen lekuan bertan.
Gure eskubideak murrizten direnean konturatzen gara zein zaila den mugak zeharkatzea.
Berriro irekitzen direnean, arinki bada ere, zeharkatzeak dakarren erantzukizun intrintsekoa ahazten dugu.
Gaur egun komunitatearen ideia gizatasunaren eta bere etxea den munduaren baliokide da ia-ia. Paradoxikoki, gizatasuna bere konfinamendu unitateetara erretiratzen denean- bere zelda, familia, gela, kabi, gordelekura…- etxe komunitarioa itxuraz gehiegikeriatik (mugikortasun, kontsumo, hazkunde desiotik)(9) sendatzen da.
Kontrol eta behaketa teknologiek ez gaituzte pandemia honetatik salbatuko, gure biziraupena beste alde batera begiratzeak eta erabakien hartzea atzeratzeak ahalbidetu ez duen bezala.
Gizarte garaikidean ageriko diren (ez)ekilibrio ariketen ez onargarritasuna ulertzen hasi beharko dugu (besteak beste, estrategia belikoak, ukatze ariketak edo premiazko gauzen atzeratzeak). Bere gizabanakoen heriotzaren aukeraren aurrean(10) bakarrik erantzuten duen gizarte batek sistema ezegonkortu dezake. Gizarteak eskuak garbitzen ditu bere biziraupen propioa bermatzeko sortzen dituen albo-kalteen aurrean, eta hala ere, milaka pertsonen bizirautea behar du, irrazionalki itxita dauden mugen traslazio batean.
Arazo hauek bere mugak indartzeko erabiltzen dituen gizarte bat, ikuspegi horretatik sortutako mugek bestetasunaren ariketa erreal bat ezeztatzea bilatzen duela ikusi nahi ez delarik. Hau hizkuntzalaritza konputazionalean oinarritutako mugetan (beste paradoxa itzel batean, adimen artifizialaren menpe, bere idazketarekin gurekiko bazterketa ariketa propioa egiten hasi dena) eta gizakiak artifizialki sortu eta argiagoak diren beste batzuetan gertatzen da- behaketan, hertsaduran edo euskarri fisikoan oinarritzen direnak-. Eta, noski, ez ditzagun ahaztu bakoitzean gizartearen zati haundiago bat mugatzen duten muga sozio-ekonomikoak.
Arte garaikidearen espektro adierazgarri batek bezalaxe, artistak errealitate hauetatik ezin direla baztertu sentitzen dut, artea erresistentzia leku izan behar dela eta beti “alarma eta larrialdi egoera” batean egon (11). Artistak ohituta gaude jada horretara, eta gertuko inguruan, ezkutatzen saiatu diren figura historikoak ditugu(12), konformismoaren aurkako borroka gogor batean ikuspegi berdintsuak defendatzeagatik. Baina, konfinamenduaren garaian Euskadiko artisten artean partekatuena izan den (irakurriena suposatzen dut) liburuaren protagonistak, ez duela ezer esateko ondorioztatzen du; “Ez dut ezer esateko ezer ez esateko moduaz aparte”(13).
Egia esateko, idazteko hitz gehiago daukat, baina ez dut ezer ez esateko dudan gogoa joan dadin nahi. Ihes egiten didate forma -on edo txar- emateko arrazoiak.
Benetan al dira garrantzitsu hitzak ezer ez esaten dutenean, artearen eta errealitatearen muga hizkuntzak ezer ez esan dezan erabiltzen den erreakzio paradoxikoen sekuentzian bilakatzen denean, eta ekintza hori defendatzea enuntziaziorik zilegiena dela esaten denean?
Bizi ditugun paradoxen kontraesan inplizituak erakustea gelditzen da. Nahiz eta porrot egingo duen saiakera bat izan, beti ireki daiteke pozaren ordez jolas-eremu ezberdin bat porrotaren gertaera propioan- errealean eta birtualean, hesi ezberdinek mugatzen dituzten eremuak. “Hesi horiek puskatzea, edo haien existentzia seinalatzen”(14) saiatzea geratzen zaigu. Eta saiakera hau praktika etikoagotatik egiten bada, pantailan murriztuko ez diren entzumenak barne hartuz, artea neurri haundiago edo txikiagoan ornamentaziora murrizten diren elementuen sorpenen estrategia bezala ulertzen duten ardatzetatik aparte jarriaz interakzio eremuak sortzen badira, artea nolabaiteko erreakzioa ahalbidetuko duen lan sistema bezala ulertzen badugu, agian murgilduta gauden kontraesan – paradoxikoan, berriro ere- haundi eta autosuntsitzaile honetatik aldenduko gaituen lehen pausua emango dugu.
Eta ez bakarrik artean; artea eta errealitatea banatzea baimendu ezin dezakegun beste inertzietako bat da.
(1) https://es.wikipedia.org/wiki/Reacción_paradójica
(2) Termino hau bere polisemiagatik erabiltzen dut, sistemen arteko hizkuntza ezberdinen arteko itzulpenera, nahiz mugimendu -mugikortasunera- egiten duelako erreferentzia.
(3) Inposatutako bakardadea vs bakardade instrospektiboa (loneliness vs solitude)
(4) Nonahikotasuna jainkotasun ezberdinei lotutako ezaugarria da- aldi berean leku ezberdinetan egoteko gaitasuna-, eta normalean, analogiaz, etengabeko mugimenduan egoteko gaitasunarekin erlazionatu da, leku guztietan egotearen inpresioa ematen baitu. Baina Internet-ari lotutako teknologiei esker indibiduo bakoitzaren gain dagoen muga teknologikoaren kasuan, bi ikusmoldeen uztartzea ematen da, Internet-a leku guztietan dagoela esaten duen fikzioa (errealitatean tinko oinarritua) planteatzen da, geolokalizazioaren bitartez menperatzen gaituen behaketa muga eta Big Data gurekin batera mugitzen dira gure Smatphonetik aldentzen ez garen heinean, edo munduko edozein lekutik identitate birtual baten bitartez Internetera konektatzen garen momentu zehatzean. Online norbanako biologikoaren balioak progresiboki onartu eta integratuko dituen identitate bat, laster ekiditeko tresnak erabiltzen ez baditugu gure gorputzean barneraturik egongo diren dispositiboak.
(5) Identitate aukera anitzak itxuraz infinitu diren erreferenteen eskaintza batek ahalbidetua (izaera likidoagatik infinituki moldagarri) eta komunikabide transnazionalek adoretua: telebista, publizitatea…
(6) Georges Didi-Huberman, Niki Giannari, Asociación Shangrila Textos Aparte, 2018
(7) Hizkuntza-identitate harremana hain da zuzena, kultura askotan, hizkuntza bat modu ez egokian edo ez zuzenean hitz egiteak norbanakoa taldetik banatzen duela “bestea”-ren pertsonifikazio bilakatuz. Hain da estua hizkuntza eta talde identitatearen arteko harremana, hizkuntza guztietan dagoela hitz konkretu bat hizkuntza dominantea ondo hitz egiten ez duena izendatzeko, esan dugun moduan, normalean identitatearen ezaugarri bereizgarri bezala ulertzen delako automatikoki. Hizkuntzaren balio sozial hau parametro soziolinguistiko eraginkor bilakatzen da distantzia soziala eta talde solidaritatea neurtzeko (lekuan-lekukoa, profesionala edo etnikoa). Zentzu zabal batean, gure ama hizkuntzan hitz egiten dugunean, eremu geokultural supranazional, nazional eta lokal baten kide eta jatorrizko definitzen gara. “La primavera del árabe Marroquí”, Bárbara Herrero Muñoz-Cobo and Otman El Azami Zailachi, Peter Lang Editions, (31-32 orr.).
(8) Askatasuna eta segurtasunaren arteko aukeraketa ez dago sistema feudalen gazteluen babes-sistematik oso urrun, Covid 19aren konfinamendu neurriak izurritearen aurka hartutako neurrietatik oso urruti ez dauden bezala.
(9) Interesgarria litzateke pandemiari lotutako plastiko kontsumo neurrigabearen ondorioz pazifikoko plastiko kontinentea zein modutan garatzen ari den ikertuko duen azterketa egitea.
(10) Kasura dator mendebaldeko agintari estereotipoan intzidentzia mortal handiagoa daukan epidemia bati egiten ari garela aurre seinalatzea.
(11) https://cadenaser.com/programa/2020/06/14/la_hora_extra/1592114408_122655.html?ssm=tw&fbclid=IwAR0D_UIoldya8df083ARvQVIrwkM_T9_wTAB0B0bMuMOD83f90VlmfG3cIE. Daniel G. Andújarri elkarrizketa. Cadena Ser-eko “La Hora Extra” programako transkripzioa. 2020VI/14. Edozein kasutan, zein artista ez dago etengabeko alerta eta emergentzia egoera batean? Zeinentzako ez da hau berariazko, bizitzarako onargarri -alternatiboaren muturretik- eta saihestu ezineko egunerokotasunezkoa? Erantzuna begi bistakoa da. N.A
(12) Gordina da Morquillasek, Bilboko Arte Ederren Museoan izandako auziagatik, jasan zuen ostrazismora kondenatutako prozesua gogoratu behar izatea.
(13) “Malformalismo”, Txomin Badiola, Caniche Editorial. S.L.2019, (311 orr.)
(14) https://elpais.com/cultura/2020-06-22/net-art-el-arte-al-que-el-tiempo-dio-la-razon.html?fbclid=IwAR1B2mri8WSToYKnO17oGudLPuQt4b0K7BLn4k0zRr-Xa0rqJGaKhuq0Nxg Olía Lialina País Digitalen aipatua. Berriro ere pantailaren gerizpean, net art-a pantailaren menpe dagoenean ulertzen dugula dirudi, errealitateak honetaz barre egiten du. N.A.
Alberto Lomas Bilbon bizi eta bertan egiten du lan. Bere sormen egintza 80. hamarkada amaieran hasi zuen, jarduera oparoak burutuz gestore, komisario eta iniziatiba ezberdinen kofundadore bezala (Espacio Abisal, En Canal, Un paquete Vasco, etab.) 90. hamarkada amaieran eta 2000. urte hasieran. 10 urte iraun zituen borondatezko geldialdi artistiko baten ondoren, bere lanari berrekin zion 2015 urtean. Orduz geroztik, bakarkako proposamenak egin ditu Old Tobacco Factory (Kurdistan), Centre d’art moderne de Tetuán (Marruecos) edo Artium (Vitoria/Gasteiz) bezalako lekuetan eta erakusketa kolektiboetan partehartu du Seul, Valentzia, Montreal, Atenas, Helsinki edo Argel hirietan.